Τα Ελευσίνια ήταν μια μυστηριακή τελετή που λάμβαναν θέση στην Ελευσίνα και την Αττική προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της Περσεφόνης. Κατά κοινή παραδοχή, επρόκειτο για την ιερότερη και πιο σεβαστή τελετή από όλες εκείνες της αρχαίας Ελλάδας.
Αναφορικά με τη προέλευση των Μυστηρίων, σύμφωνα με σχετικά κείμενα αρχαίων συγγραφέων, αναμιγνύονται μυθικά και ιστορικά στοιχεία πάνω στα οποία δεν μπορεί να βασιστεί κάποια ακριβής χρονολόγηση.
Κατά τη μυθολογία ιδρυτής των Ελευσίνιων μυστηρίων ήταν ο Εύμολπος ή ο Μουσαίος ο οποίος θεωρούνταν γιος του Ορφέα και τελετάρχης στα Μυστήρια. Άλλες θεωρίες υποστηρίζουν πως ιδρυτής ήταν ο Ερεχθέας, ο οποίος εισήγαγε τη τελετή από την Αίγυπτο ή ακόμα και η ίδια η Δήμητρα όπου λεγόταν πως έφτασε στην Ελευσίνα ψάχνοντας για τη Περσεφόνη και προσέφερε στους κατοίκους σιτηρά εγκαινιάζοντας έτσι τις τελετές και τα μυστήρια.
Οι πρώτες αρχαιολογικές ανασκαφές ξεκίνησαν στην Ελευσίνα το 1882 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία και σταδιακά αποκάλυψαν τα κτίρια που σχετίζονται με τη λατρεία. Οι αρχαιότερες κατασκευές χρονολογούνται περίπου στον 8ο πΧ αιώνα, όμως κατά τη δεκαετία του 1930 βρέθηκαν τοίχοι και τμήματα που χρονολογούνται στην ύστερη περίοδο του χαλκού περίπου το 1550-1100 πΧ αιώνα.
Κατά τη διάρκεια της Αθηναϊκής ηγεμονίας, τα Μυστήρια διακρίνονταν σε Μεγάλα και Μικρά. Τα μεγάλα γιορτάζονταν στην Αθήνα και στην Ελευσίνα ενώ τα Μικρά στην Άγρα, προάστιο των Αθηνών κοντά στον Άρδηττο στις όχθες του ποταμού Ιλισού.
Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, όταν η Δήμητρα πήγε στην Ελευσίνα, έδωσε πρώτα στους ανθρώπους τον καρπό των αργών. Εκεί οφείλεται η μετάβαση του ανθρώπου από την ζωώδη μορφή, στην ανθρώπινη. Το δεύτερο πράγμα που έδωσε, ήταν οι τελετές των Ελευσίνιων Μυστηρίων που μας κάνουν να βλέπουμε με ελπίδα το τέλος της ζωής και τη συνέχεια πέρα από το θάνατο.
Όλα ξεκινούν από τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, της όμορφης Κόρης της Δήμητρας που μάζευε αμέριμνη λουλούδια, όταν ξαφνικά άνοιξε η γη και εμφανίστηκε ο Πλούτωνας που αρπάζοντάς τη πάνω στο άρμα του κατέβηκε μαζί της στα βάθη της γης.
Όταν η Δήμητρα ανακάλυψε ότι η κόρη της είχε εξαφανιστεί άρχισε να την αναζητά παντού. Για 9 μερόνυχτα ούτε έτρωγε, ούτε έπινε, ούτε λουζόταν παρά με αναμμένες δάδες τριγύριζε ψάχνοντας να τη βρει.
Φτάνοντας στην Ελευσίνα, μεταμορφώνεται σε γριά και καταλήγει στο παλάτι ως τροφός του βασιλικού τέκνου Δημοφώντος. Εκεί η υπηρέτρια Ιάμβη καταφέρνει με τα αστεία της να κάνει τη Δήμητρα να γελάσει και να πιει κυκεώνα. Ένα κράμα αλφίτων, νερού και γλήχωνος.
Η Δήμητρα είχε αποφασίσει να κάνει αθάνατο το βασιλόπουλο γι αυτό το έτρεφε με αμβροσία και τη νύχτα το έβαζε στη φωτιά για να κάψει τη θνητή φύση του. Μια νύχτα όμως είδε τη σκηνή η μητέρα του παιδιού, η βασίλισσα Μετάνειρα, και τρομαγμένη έβαλε τις φωνές.
Τότε η Δήμητρα αποκαλύφθηκε σε όλο της το θεϊκό μεγαλείο λέγοντας πως η παρέμβαση της μητέρας ματαίωσε την αθανασία του παιδιού της. Η θεά αξίωσε στη συνέχεια να χτιστεί βωμός και ναός κοντά στην αγέλαστο πέτρα δίπλα στο πηγάδι όπου είχε καθίσει όταν έφτασε στην Ελευσίνα.
Κατά τη διάρκεια όλων αυτών, η Δήμητρα πενθούσε για τη κόρη της. Καταράστηκε τη γη να μη φέρνει καρπούς κάνοντας θεούς και ανθρώπους να δυσφορούν.
Στο τέλος, με τη παρέμβαση του Δία, ο Πλούτωνας επιτρέπει στην Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της αλλά πριν φύγει από τον Άδη, της προσέφερε ένα ρόδι. Εκείνη έφαγα μόνο 4 σπυριά αλλά χωρίς να το ξέρει, το κάθε ένα από αυτά αντιπροσώπευε ένα μήνα παραμονής στα δωμάτια του Πλούτωνα.
Έτσι ο χρόνος της μοιράστηκε και θα ζούσε πλέον 8 μήνες κοντά στη μητέρα της και 4 κοντά στο σύζυγο της. Με την επιστροφή της κόρης της, η Δήμητρα επέτρεψε στη γη να ξανά βγάλει καρπούς.
Η γιορτή των Ελευσίνιων Μυστηρίων γινόταν δυο φορές το χρόνο. Στα Μυστήρια μπορούσαν να μυούνται όλοι οι Έλληνες ακόμα και οι δούλοι με μία προϋπόθεση: να μιλούν την ελληνική γλώσσα και να μην έχουν κατηγορηθεί με κατηγορίες φόνου, ιεροσυλίας κλπ. Τα μικρά Ελευσίνια Μυστήρια ετελούντο τον μήνα Ανθεστηριώνα , που συμπίπτει με τον Φεβρουάριο, στην αριστερή όχθη του Ιλισού, δηλαδή στην περιοχή μεταξύ του σημερινού Α΄ Νεκροταφείου και του Αρδητού, στο Μετς , στην Αθήνα. Τα μικρά Ελευσίνια ήταν προπαρασκευαστικά των μεγάλων και η συμμετοχή σ’ αυτά αποτελούσε προϋπόθεση για όποιον ήθελε να μυηθεί στα μεγάλα Ελευσίνια. Οι μυημένοι υποβάλλονταν σε καθάρσεις και εξαγνισμούς , λούζονταν στον Ιλισό, νήστευαν, έκαναν θυσίες και λάμβαναν μια ειδική εκπαίδευση από τον αρμόδιο μυσταγωγό.
Τα μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια λάμβαναν χώρα τον μήνα Βοηδρομιώνα που συμπίπτει περίπου με τον μήνα Σεπτέμβριο και διαρκούσαν 9 ημέρες, όσες και η περιπλάνηση της Δήμητρας. Πριν από τη τέλεση τους αποστέλλονταν κήρυκες σε όλη την Ελλάδα που κήρυσσαν δίμηνη εκεχειρία.